”Ben hayaletlerin rozetiyim” cümlesi size ne ifade ediyor? Biraz önce Dünya’da basılan ilk madeni paranın üzerinde yazanları okudunuz. Dünya’nın ilk sikkeleri M.Ö. 600 civarında ortaya çıktı ve Antik Yunanistan’a bağlı bir krallık olan Lidyalıların ceplerinde şıngırdadı. Bu paralar altın ve gümüş alaşımı olan elektromdan yapılmışlardı. O zaman Lidyalılar bu altın, gümüş veya metalden yuvarlaklara aslan ve oğlak çizdiler. Yunanlar, Athena’yı ve baykuş figürünü resmettiler. Kimi galibiyetlerini kimi mağlubiyetlerini kazıdı o metallere…
New Jersey’deki Rutgers Üniversitesi’ndeki Klasikler Profesörü Tom Figueira bu konuda “Kademeli olarak çok karmaşık hale gelen bir toplumda işleri düzenli tutma ihtiyacı, o ilk parçaları basmanın katalizörüydü” diye düşünüyor. Figueira, WordsSideKick.com’a verdiği demeçte ise “Madeni paralar, şehir devletlerinin süreçlerinin zarif ve adil bir şekilde organize edilmesine olanak sağladı” diyor. (By Heather Whipps 2007)
Günümüz dünyasında bizler sahip olduğumuz şeyleri çevremizdeki insanlara da gösterme isteği duyarız. Bunu yapmanın ise birkaç yolu vardır. Bu doğrultuda kıyafetlerimizi, unvanımızın sağladıklarını veya o gün taktığımız kolyemizi kullanabiliriz. Böylece çevremizdeki insanlar da bizim sahip olduğumuz bu maddi eşyalara bakar ve onlara yansıtmak istediğimiz anlamları çıkarırlar. Ortaya ilk çıktığı dönemlerde ise bu isteği tatmin etmenin aracısı madeni paralardı. Bu paraların ortaya çıkışı insanların başkalarına kendilerini, atalarının değerini anlatmak için kullanabilecekleri bir araç sağlamıştı. Hatta öyle bir hal aldı ki her şehir, yerel gururlarını anlatan portreler çizdi bu yuvarlak metallere… Örneğin Romalılar imparatorlarını anmak için Keltler paralarına, hayvanlarını ve o dönemin önemli krallarını kazıdı.
Bu serüven yaklaşık 2600 yıl hayatımızın içinde yer aldı ve hala yaygın bir biçimde kullanılmaya devam ediyor. Peki 2600 yıldır hayatımızın merkezinde bulunan bu paraları nasıl harcıyoruz? Bu yazıda tam da bu soruya cevap arayacağız.
Nakit iki şekilde elimize ulaşır; madeni ve kâğıt para formuna girerek… Madeni paralar uzun yıllar dayanıklılığını korurlar fakat taşınması da zordur. Bunun yanı sıra kâğıt para hafif olması ve katlanma özelliği sayesinde daha kullanışlıdır. Günümüzde insanlar madeni parayı pek sevmiyor. Bunun nedeni olarak da bu metal disklerin, insanların daha fazla tasarruf etmelerine büyük bir engel teşkil ediyor olması görülüyor.
Bugünlerde akıllı telefonlarımız, mobil bankacılık uygulamalarımız, ATM’ler hayatımızın merkezine yerleşmiş durumda. Ancak verilere baktığımızda nakit para hala dünyanın en yaygın ödeme aracı olarak karşımıza çıkmakta. Euro Bölgesi’nde, tüm satış noktası ödemelerinin %79’u nakit olarak yapılıyor ve ABD’de en yaygın ödeme şekli hala nakit para kullanımı olarak tercih ediliyor.
Nakit/Madeni Para vs. Banka Hesapları
Cüzdanınızda madeni veya kâğıt para olduğunda normalden daha fazla para harcadığınızı düşündüğünüz oluyor mu?
İnsanlar kâğıt paraları ve madeni paraları farklı şekillerde mi harcıyorlar? Klasik iktisatçıların bu soruya cevabı ‘hayır’ şeklindedir ancak davranışsal iktisatçılar, kredi kartları veya çeklere göre nakit parayı harcamanın insanlara acı verdiğini söylüyorlar. Bu noktada yine geçmiş tarihe göz atacak olursak; Çinlilerin madeni para kullanımının ve özellikle de saklamasının çok zor olduğunu düşündükleri için kâğıt parayı icat ettiklerini görebiliriz.
Hangisini Harcamaya Daha İstekliyiz?
İnsanların, eşit değerdeki kâğıt paralardan daha fazla madeni para harcayıp harcamadığını test etmek için 2019 yılının Mayıs ayında Hindistan’da kırsal bölgede yer alan bir alışveriş merkezinde yapılan deney aracılığıyla sergiledikleri davranışları inceleniyor.
Hindistan’ın kırsal bölgelerinde, insanlar günde 400 rupi (yaklaşık 5 Euro) kazanıyorlar. Bu insanların harcama davranışları çok önemli olarak görülüyor çünkü çok fakir insanlar bile kâğıt paradan daha fazla madeni para harcıyorsa, bu davranış çok yaygın olabileceği düşünülüyor. Potansiyel müşteriler, kırsalda yer alan bir mağazanın hemen dışında durduruluyor ve mağaza hakkında birkaç anket sorusunu yanıtlarlarsa onlara 100 rupi teklif ediliyor. Kabul eden ve anketi tamamlayan müşterilere daha sonra kazandıkları paralar çoğunluğu 10 rupilik madeni paralar veya 10 rupilik kâğıt paralar olacak şekilde ödeniyor.
İlk olarak, müşterilerin madeni paralarını kâğıt paralarından önce harcamayı tercih ettikleri (aldıkları madeni para veya kâğıt para adedi ne olursa olsun) ve madeni parayı alan müşterilerin kâğıt para alanlara göre yüzde 25 daha fazla alışveriş yaptıkları gözlemleniyor.
Hindistan’da yapılan bu araştırma, insanların madeni paraları olduğunda daha fazla harcama yaptıklarını gösteriyor olsa da bu şekilde gerçekleşme nedenini açıklayamıyor. Söz konusu etki, Hintli müşterilerle ilgili belirli bir şeyden veya bir mağazada alışveriş yapma eyleminden kaynaklanıyor olabileceğinden deney, Avrupalı ve Amerikalı tüketicilerle devam ettiriliyor. Bu yeni bağlamda insanlara, bir mağazada alışveriş yapma seçeneği yerine bir dilenciye ne kadar bağış yapacakları soruluyor.
Amerikalılardan ve Avrupalılardan Hong Kong’u ziyaret ettiklerini hayal etmeleri isteniyor. Bir taksi şoföründen de bozuk 100 Hong Kong doları (yaklaşık 11 Euro) almayı hayal etmesi isteniyor. Bu hayalde onlara ya 10 madeni para ya da 10 para veriliyor. Sonrasında ise bir dilencinin yanından geçerken bağış yapmalarını hayal etmeleri isteniyor. Sizce bu insanlar dilenciye ne kadar bağış yapmışlardır?
Amerikalılar ve Avrupalılara verilen madeni paraların, verdiği rahatsızlık yüzünden, onların dilenciye bağış yapma niyetini arttırdığı görülüyor. Ellerinde 10 madeni para bulunduranlar, kâğıt para bulunduranlara göre %26 oranında, daha fazla bağış yaptıklarını hayal ediyorlar.
Yapılan bu deneylerde görüyoruz ki zengin ya da fakir olsun fark etmeksizin insanlar, kâğıt para harcamaktan ziyade madeni para harcamaya daha meyilli oluyorlar. Bunun sonucu olarak da farkında olmadan tasarruf miktarları azalıyor.
KAYNAKÇA
https://www.behavioraleconomics.com/flipside-of-the-coin-the-effect-of-cash-on-spending/
Jay Zenkić, Kobe Millet ve Nicole Mead’in bir TFI araştırma projesi
https://www.ancientgoldcoins.com/about-ancient-coins/ancient-coin-history/
https://www.ancient.eu/coinage/